Dejan Ognjanović, "Poetika horora"
(Orfelin, Novi Sad, 2014)
Nastala na osnovu doktorske disertacije "Istorijska poetika horor žanra u anglo-američkoj književnosti", Poetika horora Dejana Ognjanovića ima očitu nameru da postane kamen temeljac za akademsko proučavanje horora na (post)jugoslovenskom kulturnom prostoru. Knjiga je koncipirana kao iscrpan istorijski pregled razvoja horora kao književnog žanra, od njegovih početaka polovinom 18. veka u engleskom gotskom romanu Horasa Volpola (Horace Walpole) Otrantski zamak (The Catsle of Otranto), do modernog horora s kraja 20. i na početku 21. veka.
Namera da se prikaže dijahronijski razvoj horora uslovila je strukturu knjige i njene polazne pretpostavke. Pošto žanr shvata kao relacionu kategoriju, uslovljenu, između ostalog, minimumom intersubjektivnog slaganja aktera književnog polja oko toga da određeni žanr postoji, odnosno da ga možemo relativno lako prepoznati (ukoliko smo svesni osnovnih konvencija unutar književnog polja), Ognjanović polazi od pretpostavki kojima ne treba dokaz: da se jedan takav prepoznatljiv žanr definište na osnovu namere da izazove efekat strave/straha kod čitaoca, da se počeci tog žanra mogu pronaći u Engleskoj polovinom 18. veka, kada iz književne vrste pod nazivom romansa izrasta prozni korpus dela pod nazivom gotik, koji potom prelazi u danas rasprostranjen i uobičajen naziv horor (za žanr koji se pojavljuje u brojnim drugim medijima i umetničkim formama, ne samo u književnosti), te da u anglo-američkoj književnosti postoji kontinuitet osnovnih konvencija na kojima je horor zasnovan, čije se mene, faze i oblici mogu pratiti tokom dvesta pedeset godina. Implicitno, Ognjanović prikazuje razvoj žanra kao odnos stabilnosti i promene, te analitički rad i argumentaciju usmerava na tekstualni i kontekstualni prikaz žanrovskih odlika i konvencija, pokušavajući da odgovori na pitanje šta u poetici žanra (tematika, motivi, književni postupci, estetska namera) ostaje isto, a šta se menja spram konteksta i medija (najčešća su poređenja sa filmom).
Ognjanovićeva periodizacija horora počiva na obimnoj literaturi na engleskom jeziku, i u izvesnom smislu sintetizuje dosadašnje istorijske preglede, te je, za kompetentne čitaoce, gotovo samorazumljiva: tri glavna perioda podeljena su na faze, a svaka faza predstavljena detaljnom analizom jednog dela koje se u isto vreme može nazvati paradigmatičnim i kanonskim, jer sadrži ključne odlike dotadašnje žanrovske produkcije, ali i određene inovacije kojim usmerava dalji tok žanrovskog razvoja, bilo u poetičkom ili u kontekstualnom smislu (najčešće u oba). Evolucija horora podeljena je tako u tri velike istorijske celine. U poglavlju "Od gotika do horora: Nastanak žanra" Ognjanović se bavi periodom od sredine 18. do sredine 19. veka, i deli ga na rani gotik (iz kog izdvaja Volpolov Otrantski zamak), pozni gotik (Frankenštajn, ili moderni Prometej / Frankenstei; or, The Modern Prometheus Meri Šeli / Mary Shelley), i "period E. A. Poa", kada gotik sazreva i postaje temelj šire shvaćenog žanra pod imenom horor (ceo opus Edgara Alana Poa, ali naročito kratke priče). Poglavlje "Klasična dela horora" ispituje varijante u kojima se formirana poetika horora pojavljivala u viktorijanskom dobu, od priče o duhovima (Okretaj zavrtnja / The Turn of the Screw Henrija Džejmsa / Henry James), preko neogotskog romana (Drakula / Dracula Brema Stokera / Bram Stoker), do "čudne priče" (weird tale) kosmičke strave (opus H. F. Lavkrafta / H. P. Lovecraft). Treće poglavlje, "Moderna horor književnost", posvećeno je fenomenu horora kao bestselera (opus Stivena Kinga / Stephen King, sa posebnim osvrtom na roman Vidovitost / The Shining), te savremenim tendencijama u hororu, poput modernog gotika (Širli Džekson / Shirley Jackson, Andžela Karter / Angela Carter, Džojs Keroul Outs / Joyce Carol Oates), psihološkog horora (Robert Bloh / Robert Bloch, Tomas Haris / Thomas Harris), telesnog horora (Klajv Barker / Clive Barker), savremenih priča o duhovima (Robert Ajkman / Robert Aickman) i savremenoj prozi kosmičke strave (Tomas Ligoti / Thomas Ligotti).
Već iz ovakve periodizacije, izbora ključnih primera, te cilja da se predstavi "istorijska poetika" žanra, može se pretpostaviti naučna tradicija na koju se oslanja Ognjanovićeva knjiga, a koja danas cveta u studijama filma, pod imenima neoformalizam i kognitivizam. Reč je, u izvesnom smislu, o povratku na neke validne postavke pozitivističkog izučavanja umetnosti, koje su olako odbačene u onim savremenim teorijskim strujanjima koja su prvenstveno interpretativna i hermenutička, a manje poetička, i izviru iz lingvistike, psihoanalize i marksizma, a za koje je filmolog Dejvid Bordvel (David Bordwell) skovao termine "SLAB" (sosirovsko-lakanovsko-altiserovsko-bartovska kombinacija) i "Velika Teorija". Neoformalistička tradicija temelji se na induktivnom pristupu, pažljivom čitanju i pedantnoj analizi tema, motiva i onoga što su ruski formalisti zvali "postupak" i "očuđavanje", te ideji "estetske namere" u smislu koji su joj dali Rene Velek i Ostin Voren (Rene Wellek, Austin Warren), kombinujući ih sa empirijski proverljivim faktorima recepcije i konteksta (teorijama o čitalačkom odgovoru i horizontu očekivanja, poteklim od Volfganga Izera / Wolfganga Iser, i H. R. Jausa / H. R. Jauss), i onim granama marksizma i sociologije književnosti koji nude dobre osnove za analizu uslova proizvodnje umetnosti u datom istorijskom periodu, relevantnih za nastanak i sudbinu književnog dela, žanra, vrste...
Ne čudi, dakle, što se u izboru analitičkih alata i razumevanju "istorijske poetike" Ognjanović eksplicitno poziva upravo na Bordvela, a istorijsko shvatanje žanra i njegova definicija umnogome korespondiraju sa filozofom umetnosti Noelom Kerolom (Noël Carroll). Kerol definiše "umetnički horor" (art-horror) kao žanr koji kod recipijenta na određeni način (žanrovskim konvencijama) proizvodi emociju straha putem lika monstruma nemogućeg prema saznanjima savremene nauke, koji je pretnja uobičajenom poretku, i "nečist" tako da ne želimo fizički kontakt s njim. Kerol smatra da ova definicija ima tu prednost što nam, u filozofskom smislu, opisuje "ključne primere" (core cases) žanrovskih dela, a da ipak čuva otvorenost za granične primere – kada su monstrumi mogući, poznati, ljudski... U tom smislu Kerol i naglašava da njegova teorija nije sveobuhvatna, već da služi prepoznavanju ključnih slučajeva žanra o kojem već postoji konsenzus, i u odnosu na koje se razmatraju i granični primeri, kada su zadovoljeni svi kriterijumi iz definicije, osim da je monstrum "nemoguć prema saznanjima savremene nauke" (Hičkokov Psiho, recimo).
Iako Ognjanović ne čini pravdu Kerolovoj knjizi The Philosophy of Horror kada odbacuje njene definicije i argumente o hororu kao previše uslovljene prirodom monstruma, on ključne postavke iz te knjige suvislo menja, dopunjuje i sintetizuje. Naime, Ognjanović definiše horor takođe putem emocije straha koju izaziva u recipijentu/čitaocu, zadržava pojam monstruma, ali ga proširuje u "monstruznu Drugost" (kako bi uključio i monstrume poznate savremenoj nauci), dok najviše pažnje posvećuje žanrovskim konvencijama i žanrovskoj retorici, tj. ustaljenim temama, motivima i pripovedačkim postupcima kojima se estetska namera ostvaruje, i istorijskim uslovima proizvodnje žanrovskih dela, koji uslovljavaju njihov nastanak, formu i recepciju.
Upravo to su najbolji delovi Poetike horora: Ognjanovićeve pedantne analize romana, pripovedaka, novela i kratkih priča u kojima se mogu uočiti prepoznatljiva ikonografija horora i najčešći pripovedački postupci (elipse, retardacije, izgradnja napetosti putem razlika u znanju između likova i čitaoca, nepouzdani naratori, gradacije, tipični zapleti, prekoreti, načini i oblici pripovedanja – pisma, dnevnici, dramatizovani monolozi), opisati i proceniti idejni dometi, i tekovine poetike važne za kasniji razvoj žanra. Ognjanovićevim analitičkim poduhvatima naročito će biti intrigirani ljubitelji proze Džejmsa, Poa i Lavkrafta, dok će fanovi Stivena Kinga naći razloge za zadovoljstvo, ali i za bes.
Kada se sve uzme u obzir, Poetika horora Dejana Ognjanovića ispunila je cilj da postane temeljna literatura u svojoj oblasti, od nesumnjivog značaja za izučavanje horora kod nas, ali i za žanrovsku kritiku i teoriju književnosti uopšte. Ipak, mesta za reviziju i naredna istraživanja i te kako ima, poglavito u daljem utemeljenju teorijske konstrukcije. Kao i Kerolova kognitivistička usmerenost na emocionalne efekte horora kao suštinske, tako i teorijska fundiranost ideje "estetske namere" nije bez mana, i ostavlja problem graničnih slučajeva. Drugim rečima, čime merimo estetsku nameru u hibridnim ili teško odredivim žanrovskim slučajevima, onda kada u jednom delu zajedno sa odlikama horora (monstrum, efekat straha) naporedo postoje ikonografija, postupci i definišući efekti nekog drugog žanra? (Da ne govorimo o eventualnom postojanju intersubjektivnog slaganja aktera književnog polja u datom istorijskom trenutku da neko delo pripada jednom, a ne drugom žanru.) Čini se kao da Kerolova primedba ostaje validna: definicija ključnih slučajeva je veoma korisna, ali smeštanje graničnih slučajeva u domen horora zapravo je pitanje procene i odluke. Za ovaj problem korisno bi moglo biti posezanje za idejom dominante, formulisanom u tekstovima ruskih formalista, koja bi svakako morala biti izmenjena i prilagođena novoj teorijskoj potrebi.
Za potpisnika ovih redova, pak, najinteresantnijim se čine oni naučni radovi koji idu u pravcu sad već razvijene kognitivističke teorijske struje, koju su začeli upravo Bordvel i Kerol, i u kojoj se susreću humanističke i prirodne nauke, kombinuju dometi i zaključci neurologije, razvojne i saznajne psihologije, sa estetikom, teorijom i filozofijom umetnosti... Analiza emocije straha u biološkom/kognitivnom smislu, te njene povezanosti sa kulturološkim faktorima i načinima na koji se kod čitaoca ona izaziva putem žanrovske retorike u književnosti horora, i hororu u drugim medijima (za film već postoje vrlo dobri radovi na tu temu), predstavljali bi značajan korak u daljem istraživanju horora kod nas. Bio bi previše jednostavan odgovor da nas horor, sa kakvim god nas monsturmom suočio, uvek iznova suočava sa strahom od smrti, jer je emocija straha kompleksna, a uslovi njenog nastanka i načini njenog ispoljavanja brojni. Ova studija u iscrpnim analizama paradigmatičnih dela horor književnosti pokazuje da se ovaj žanr ne može svesti samo na strah od smrti, već i na niz drugih strahova – npr. strah od gubljenja razuma, od druge kulture, od žene/(homo)/seksualnosti, od kosmosa/boga, od natprirodnih bića, od toga da nema boga, itd.
Priroda i vrste straha koje horor proza izaziva u određenim istorijskim periodima i kulturama, i načini na koje to čini, jesu neka od pitanja koja zaslužuju još podrobnije ispitivanje. Trenutno u Srbiji ne vidim relevantnije osobe od dr Dejana Ognjanovića da nam taj složen problem akribično i temeljno predstavi, a možda čak i reši u nekoj od narednih knjiga.
